مقدمه: سرقت ادبی، جرمی فراتر از یک تخلف دانشگاهی
در فضای آکادمیک و حقوقی ایران، «سرقت ادبی» یا (Plagiarism) تنها یک واژه اخلاقی نیست؛ بلکه عنوانی مجرمانه است که قانونگذار برای صیانت از اعتبار علمی کشور، مجازاتهای صریح و سنگینی برای آن در نظر گرفته است. با تصویب «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» در سال ۱۳۹۶ و اجرایی شدن سختگیرانه آن تا سال ۱۴۰۴، دیگر دوران کپیبرداریهای بدون دردسر به پایان رسیده است. بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران تصور میکنند که استفاده از مطالب دیگران یا خرید پایاننامه صرفاً منجر به رد شدن در جلسه دفاع میشود، اما واقعیت حقوقی ماجرا بسیار پیچیدهتر و خطرناکتر است.
این مقاله با تلفیق اصول حقوقی و رویههای دانشگاهی، به بررسی دقیق ابعاد حقوقی سرقت ادبی در پایاننامهها، انواع آن و مجازاتهایی که در انتظار متخلفین (اعم از دانشجو و فروشنده اثر) است، میپردازد.
ماهیت حقوقی سرقت ادبی و انواع آن
از منظر حقوقی، سرقت ادبی به معنای ربودن حاصل تلاش فکری شخص دیگر و انتساب آن به خود است. این عمل در قوانین مالکیت فکری ایران نقض حقوق معنوی پدیدآورنده محسوب میشود. بر اساس اصول استخراج شده از متون علمی و رویه قضایی، سرقت ادبی به اشکال گوناگونی رخ میدهد که هر کدام بار حقوقی خاص خود را دارند:
- سرقت ادبی مستقیم (Direct Plagiarism): کپیبرداری عین به عین کلمات یا جملات نویسنده دیگر بدون استفاده از علامت نقلقول و ذکر منبع. این نوع، آشکارترین شکل نقض قانون است و اثبات آن در مراجع انضباطی و قضایی بسیار ساده است.
- سرقت ادبی موزاییکی (Mosaic Plagiarism): زمانی رخ میدهد که فرد کلمات و عبارات منابع مختلف را تغییر داده یا با هم ترکیب میکند تا ساختار جدیدی بسازد، اما ایده اصلی همچنان متعلق به دیگری است و رفرنسدهی انجام نشده است. سیستمهای هوشمند همانندجو در سالهای اخیر توانایی بالایی در کشف این نوع تقلب پیدا کردهاند.
- سرقت از خود (Self-Plagiarism): شاید تعجبآور باشد، اما استفاده مجدد از آثار قبلی خود دانشجو (مثلاً مقالهای که قبلاً چاپ شده) در پایاننامه جدید بدون ذکر منبع، نوعی تقلب محسوب میشود. زیرا دانشجو متعهد است که اثری «نو» و «بدیع» ارائه دهد و ارائه مجدد کار قبلی، فریب سیستم آموزشی تلقی میگردد.
- سرقت ادبی در همکاری: استفاده از نتایج تحقیق یک تیم یا فرد دیگر به نام خود، بدون رضایت یا ذکر نام آنها، که مصداق بارز خیانت در امانت علمی است.
راهکارهای قانونی و فنی تشخیص جرم
امروزه با پیشرفت تکنولوژی، پنهان کردن سرقت ادبی تقریباً غیرممکن شده است. طبق رویه معمول در دانشگاههای معتبر و بر اساس دستورالعملهای وزارت علوم، پیش از برگزاری جلسه دفاع، اثر باید از فیلترهای نظارتی عبور کند. برخی از مهمترین روشهای تشخیص که سندیت قانونی نیز پیدا کردهاند عبارتند از:
- سامانههای همانندجو و نرمافزارهای تطبیقی: استفاده از پایگاههای داده عظیم مانند «ایرانداک» (IranDoc) و نرمافزارهایی نظیر iThenticate یا ابزارهای مشابه داخلی. این سیستمها با مقایسه متن پایاننامه با هزاران مقاله و رساله ثبتشده، درصد شباهت را اعلام میکنند. گزارش این سامانهها به عنوان «اماره قضایی» در کمیتههای انضباطی مورد استناد قرار میگیرد.
- بررسی عدم پیوستگی و تغییر سبک نگارش: یکی از روشهای سنتی اما کارآمد که اساتید خبره و کارشناسان رسمی دادگستری (در صورت طرح دعوا) به کار میبرند، تحلیل زبانشناسی متن است. تغییر ناگهانی لحن، استفاده از واژگان نامتناسب با سطح سواد دانشجو، یا عدم ارتباط منطقی بین فصول (مثلاً فصل سوم و چهارم)، نشاندهنده دخالت شخص ثالث یا کپیبرداری ناشیانه است.
- راستیآزمایی در جلسه دفاع: ناتوانی دانشجو در پاسخگویی به سوالات بنیادین تحقیق یا عدم تسلط بر روش تحقیق و تحلیل دادهها، از نظر داوران به منزله عدم اصالت اثر تلقی شده و میتواند منجر به ارجاع پرونده به کمیته انضباطی شود.
پیگردهای قانونی و مجازاتها (طبق قانون مصوب ۱۳۹۶)
مهمترین بخش برای دانشجویان و فعالان این حوزه، آگاهی از عواقب سختگیرانه قانون است. قانون «پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» خط بطلانی بر تصورات غلط درباره مصونیت متخلفان کشیده است. مجازاتها به دو دسته تقسیم میشوند:
۱. مجازاتهای انتظامی و اداری برای دانشجویان
اگر محرز شود که دانشجو مرتکب سرقت ادبی شده یا پایاننامه را خریداری کرده است، بر اساس آییننامههای انضباطی و ماده واحده قانون مذکور، مجازاتهای زیر اعمال میشود:
- مردودی در پایاننامه: اولین و سادهترین برخورد، نمره صفر یا مردودی در درس پایاننامه است.
- اخراج و محرومیت از تحصیل: در موارد تکرار یا تخلفات گسترده، دانشجو ممکن است از تحصیل در دانشگاه مربوطه یا تمام دانشگاههای کشور برای مدت معین (معمولاً ۱ تا ۵ سال) محروم شود.
- ابطال مدرک تحصیلی: نکته بسیار حائز اهمیت این است که این جرم مشمول مرور زمان نمیشود. حتی اگر سالها از فارغالتحصیلی فرد گذشته باشد و کشف شود که پایاننامه او حاصل تقلب یا سرقت ادبی بوده است، دانشگاه موظف است مدرک تحصیلی او را باطل کند. این امر میتواند منجر به از دست دادن موقعیتهای شغلی دولتی و استخدامی شود که بر مبنای آن مدرک به دست آمدهاند.
۲. مجازاتهای کیفری برای اشخاص حقیقی و حقوقی (فروشندگان)
قانونگذار نگاه سختگیرانهتری نسبت به دلالان علم و موسسات پایاننامهنویسی دارد. طبق قانون، تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری که قرار است به عنوان پایاننامه یا مقاله علمی استفاده شود، جرم است و مرتکبین به مجازاتهای زیر محکوم میشوند:
- جزای نقدی سنگین: جریمههای مالی که باید به صندوق دولت واریز شود.
- حبس تعزیری: قانونگذار برای این جرم حبس نیز در نظر گرفته است که بسته به میزان فعالیت و سازمانیافتگی جرم میتواند متغیر باشد.
- پلمب موسسه: اگر تخلف توسط یک موسسه یا شرکت انجام شود، علاوه بر مجازات مدیران، موسسه نیز پلمب و پروانه فعالیت آن لغو میگردد.
یک پرونده واقعی (مثال آموزشی)
برای درک بهتر موضوع، پروندهای فرضی اما مبتنی بر واقعیتهای موجود در دادگاههای ایران را مرور میکنیم. آقای «کامران» دانشجوی ارشد مهندسی عمران، به دلیل مشغله کاری، اقدام به خرید فصل ۴ و ۵ پایاننامه خود از یک موسسه غیرمجاز میکند. موسسه مذکور با تغییرات جزئی در یک پایاننامه قدیمی (مربوط به دانشگاهی در شهر دیگر)، فایل را به او تحویل میدهد.
نتیجه: در روز دفاع، استاد داور با استفاده از یک نرمافزار جدید همانندجو متوجه شباهت ۸۵ درصدی متن با یک رساله ثبت شده در سال ۱۳۹۸ میشود. پرونده به کمیته انضباطی ارجاع شده و کامران نه تنها از دانشگاه اخراج میشود، بلکه موسسه فروشنده نیز با شکایت واحد حقوقی دانشگاه تحت پیگرد قرار گرفته و مدیر آن به دادسرا احضار میشود. کامران علاوه بر از دست دادن هزینه و زمان، با برچسب «تقلب علمی» در پرونده تحصیلی خود مواجه شد که مسیر دکترای او را برای همیشه مسدود کرد.
توصیههای کاربردی و حقوقی برای دانشجویان
برای جلوگیری از گرفتاری در دام سرقت ادبی و تبعات سنگین حقوقی آن، رعایت نکات زیر ضروری است:
- ارجاعدهی دقیق (Citation): هرگاه از ایده، متن، تصویر یا جدول متعلق به دیگری استفاده میکنید، حتماً منبع را طبق استانداردهای دانشگاه (APA, Harvard, etc.) ذکر کنید. حتی اگر متن را بازنویسی کردهاید، منبع ایده باید ذکر شود.
- استفاده از نقلقول مستقیم: اگر عین جملات را میآورید، حتماً آنها را داخل گیومه «» قرار دهید.
- پارافریز (Paraphrasing) صحیح: تنها تعویض چند فعل یا جابجایی کلمات کافی نیست. باید ساختار جمله و واژگان تغییر کند و همزمان رفرنسدهی نیز انجام شود.
- مشورت با استاد راهنما: قبل از نهایی کردن کار، فصول را مرحله به مرحله برای استاد ارسال کنید. نظارت مستمر استاد راهنما، بهترین گواه برای اصالت کار شما در مراجع قانونی خواهد بود.
سخن پایانی
در سال ۱۴۰۴ و با یکپارچه شدن سیستمهای نظارتی، ریسک ارتکاب به سرقت ادبی بسیار بالا رفته است. قانونگذار ایرانی با جرمانگاری این پدیده، نشان داده است که در برخورد با فساد علمی مماشات نخواهد کرد. بنابراین، شایسته است پژوهشگران به جای جستجوی راههای میانبر که به بنبستهای قانونی ختم میشود، بر تقویت مهارتهای نگارشی و پژوهشی خود تمرکز کنند تا از گزند مجازاتهای ابطال مدرک و بدنامی علمی در امان بمانند.
منابع
https://mehrdadcivil.com/blog/4213/تشخیص-سرقت-علمی-در-پایان-نامه-و-مقاله/
