در نظام حقوقی ایران، حفظ کیان خانواده و امنیت اعضای آن از اولویتهای اصلی قانونگذار است. با این حال، متأسفانه گاهی کانون خانواده به محلی ناامن تبدیل میشود و خشونت خانگی به عنوان یک معضل جدی پدیدار میگردد. از سوی دیگر، هنگامی که قربانیان برای احقاق حق خود به دستگاه قضایی مراجعه میکنند، صدور رأی پایان کار نیست؛ بلکه ممکن است نیاز به اعتراض به حکم برای رسیدن به عدالت نهایی وجود داشته باشد. در این مقاله جامع، با تلفیق دانش حقوقی و بررسی قوانین جاری کشور، به دو مقوله بسیار مهم «حمایت از قربانیان خشونت خانگی» و «نحوه اعتراض به احکام قضایی» میپردازیم.
۱. خشونت خانگی در حقوق ایران: تعاریف و مصادیق
خشونت خانگی تنها محدود به ضرب و جرح فیزیکی نیست. اگرچه خشونت جسمی شایعترین نوع آن است که آثار آن بر بدن قابل مشاهده است، اما قانونگذار جمهوری اسلامی ایران، ابعاد روانی و مالی را نیز مد نظر قرار داده است. بر اساس برداشتهای حقوقی و رویههای دادگاههای خانواده، هرگونه رفتاری که موجب «عسر و حرج» زوجه شود، میتواند مصداق خشونت تلقی گردد.
طبق ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، چنانچه دوام زوجیت موجب عسر و حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل) زوجه باشد، او میتواند به دادگاه مراجعه و تقاضای طلاق کند. مواردی نظیر ضرب و شتم مستمر یا سوءرفتاری که با توجه به وضعیت زن قابل تحمل نباشد، از مصادیق بارز این ماده قانونی هستند. همچنین، خشونت میتواند شامل توهین، تهدید و حتی محدودیتهای شدید اقتصادی باشد.
۲. اقدامات فوری و حمایتی برای قربانیان
قربانیان خشونت خانگی باید بدانند که قانون حامی آنهاست. اولین و در دسترسترین نهاد حمایتی، اورژانس اجتماعی با شماره ۱۲۳ است. کارشناسان این نهاد میتوانند در لحظات بحرانی مداخله کرده و در صورت نیاز، قربانی را به خانههای امن منتقل کنند. این اقدام، مانعی برای پیگیریهای قضایی بعدی نیست.
علاوه بر این، ماده ۱۱۱۵ قانون مدنی یک حمایت ویژه را پیشبینی کرده است: اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی، مالی یا شرافتی باشد، زن میتواند مسکن جداگانه اختیار کند و در این مدت، نفقه او نیز بر عهده شوهر خواهد بود. این حکم به قربانی اجازه میدهد تا زمان صدور حکم نهایی دادگاه، در محیطی امن زندگی کند.
۳. نحوه اثبات خشونت خانگی در دادگاه
یکی از چالشهای اصلی در پروندههای خشونت خانگی، اثبات آن است؛ زیرا این اتفاقات معمولاً در حریم خصوصی رخ میدهند. با این حال، ادله اثبات دعوا در نظام حقوقی ایران مشخص است:
- گواهی پزشکی قانونی: حیاتیترین مدرک در خشونتهای فیزیکی، مراجعه فوری (ترجیحاً در کمتر از یک هفته) به پزشکی قانونی است. طول درمان و میزان جراحات وارده، مبنای محاسبه دیه و اثبات جرم خواهد بود.
- گزارش مرجع انتظامی: تماس با پلیس ۱۱۰ در لحظه وقوع درگیری و تنظیم صورتجلسه توسط مأمور کلانتری، سند رسمی و معتبری برای دادگاه محسوب میشود.
- شهادت شهود: اگر همسایگان یا بستگان شاهد ماجرا بودهاند یا صدای درگیری را شنیدهاند، شهادت آنها میتواند به علم قاضی کمک کند.
- اقرار متهم: در برخی موارد، فرد خشونتگر در پیامکها یا مکالمات ضبط شده به رفتار خود اقرار میکند که میتواند به عنوان اماره قضایی مورد استفاده قرار گیرد.
۴. اعتراض به احکام قضایی: راهی برای بازبینی عدالت
فرض کنید پس از طرح شکایت (چه در پرونده خشونت خانگی و چه سایر دعاوی حقوقی یا کیفری)، حکمی صادر میشود که به نظر شما ناعادلانه است. قانونگذار با علم به جایزالخطا بودن انسان، روشهای مختلفی را برای اعتراض به آراء پیشبینی کرده است. این روشها به دو دسته «عادی» و «فوقالعاده» تقسیم میشوند.
الف) واخواهی: اعتراض به حکم غیابی
اگر خوانده (در دعوای حقوقی) یا متهم (در دعوای کیفری) در هیچیک از جلسات دادگاه حاضر نبوده و لایحه دفاعیه نفرستاده باشد و ابلاغیه نیز به صورت واقعی به دست او نرسیده باشد، رأی صادره «غیابی» است. در این حالت، شخص محکوم حق دارد ظرف ۲۰ روز از تاریخ اطلاع، به همان دادگاه صادرکننده رأی اعتراض کند که به این عمل «واخواهی» میگویند.
ب) تجدیدنظرخواهی: رایجترین شیوه اعتراض
بسیاری از آراء صادره از دادگاههای بدوی (نخستین)، قطعی نیستند. طبق آیین دادرسی مدنی و کیفری، طرفین دعوا میتوانند در مهلت مقرر (معمولاً ۲۰ روز برای مقیمین ایران و ۲ ماه برای مقیمین خارج از کشور) نسبت به رأی اعتراض کنند. پرونده در این مرحله به «دادگاه تجدیدنظر استان» ارسال میشود. دلایلی مانند عدم صلاحیت دادگاه، مخالفت رأی با موازین شرعی و قانونی، یا عدم توجه قاضی به دلایل ابرازی، از مهمترین جهات تجدیدنظرخواهی هستند.
ج) فرجامخواهی و اعاده دادرسی
این روشها جزو طرق فوقالعاده اعتراض هستند. فرجامخواهی عمدتاً در دیوان عالی کشور و برای جرایم سنگین (مانند سلب حیات، حبس ابد) یا دعاوی مهم خانواده (مانند اصل طلاق و نسب) انجام میشود. اعاده دادرسی نیز زمانی کاربرد دارد که حکم قطعی شده است، اما مدارک جدیدی (مانند اثبات کذب بودن شهادت شهود یا جعلی بودن اسناد) کشف میشود که بیگناهی محکومعلیه را ثابت میکند.
۵. یک مثال واقعی (سناریوی حقوقی)
بیایید پروندهای فرضی را در نظر بگیریم: «مینا» که مورد ضرب و شتم همسرش قرار گرفته، به پزشکی قانونی مراجعه کرده و سپس دادخواست طلاق به دلیل عسر و حرج میدهد. دادگاه بدوی خانواده، با وجود مدارک پزشکی قانونی، حکم به رد طلاق میدهد و استدلال میکند که ضرب و شتم «مستمر» نبوده است.
در اینجا، مینا نباید ناامید شود. او باید بلافاصله (قبل از اتمام مهلت ۲۰ روزه) دادخواست تجدیدنظرخواهی خود را ثبت کند. در لایحه دفاعیه، وکیل مینا میتواند به ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی و شدت جراحات وارده استناد کند و توضیح دهد که حتی یک بار خشونت شدید که امنیت جانی را به خطر بیندازد، میتواند مبنای عسر و حرج باشد. در بسیاری از پروندهها مشاهده شده است که دادگاه تجدیدنظر با بررسی دقیقتر مستندات، رأی دادگاه بدوی را نقض و حکم طلاق را صادر کرده است.
۶. توصیههای کاربردی و نکات مهم ۱۴۰۴
برای موفقیت در پروندههای مربوط به خشونت خانگی و پروسه اعتراض به احکام، رعایت نکات زیر ضروری است:
- زمان را از دست ندهید: مواعد قانونی (مانند مهلت ۲۰ روزه تجدیدنظر) غیرقابل تمدید هستند (مگر در موارد خاص و با عذر موجه). پس از ابلاغ رأی در سامانه ثنا، بلافاصله با وکیل مشورت کنید.
- مستندسازی کنید: در موارد خشونت خانگی، از تمام آسیبها عکس بگیرید، پیامهای تهدیدآمیز را ذخیره کنید و حتماً پرونده کیفری ضرب و جرح را جداگانه پیگیری نمایید؛ زیرا حکم محکومیت کیفری شوهر، مدرک بسیار قوی برای دادگاه خانواده است.
- دقت در نوع اعتراض: تشخیص اینکه باید واخواهی کنید یا تجدیدنظرخواهی، بسیار مهم است. اشتباه در انتخاب مسیر میتواند منجر به رد درخواست شما شود.
- استفاده از وکیل متخصص: قوانین مربوط به «عسر و حرج» و همچنین آیین دادرسی پیچیدگیهای ظریفی دارند. حضور یک وکیل میتواند مسیر پرونده را تغییر دهد.
در پایان، باید یادآور شد که سکوت در برابر خشونت خانگی نه تنها کمکی به حفظ خانواده نمیکند، بلکه چرخه خشونت را تداوم میبخشد. قانون ابزارهای لازم را در اختیار شما قرار داده است؛ کافی است با آگاهی و اقدام به موقع، از این حمایتها بهرهمند شوید.
منابع
https://etarazoo.com/blog/domestic-violence/
https://vakilnaderi.com/نحوه-اعتراض-به-احکام-قضایی/
https://lawin.co/legal-information/اعتراض-به-رأی-دادگاه-کیفری/
